AUSTRÁLIA
Kompara ho área marítima sira seluk iha mundu, Austrália nia área marítima mos hanesan área marítima ida ne’ebé boot iha mundu, ne’ebé estabelese liu husi nia reivindikasaun ba plataforma kontinental no liu husi akordu ho nia viziñu marítimu sira seluk, inklui Indonézia, Papua Nova Guiné, Nova Kaledonia, Illa Salomaun no Nova Zelândia. Maibé, to’o agora Austrália lakohi tama ba negosiasaun ho Timor-Leste ba fronteira marítima permanente ida, ne’ebé reprezenta 2% deit husi Austrália nia fronteira marítima tomak.
Loron uluk sira husi Timoroan nia nasaun no Austrália nia hasés-aan
Entre votasaun istóriku ba independênsia iha 1999 no restaurasaun ba independênsia iha Maiu 2002, Nasoens Unidas mak responsável ba administrasaun iha East Timor, naran ida ne’ebé ema hatene no hodi bolu Timor-Leste iha tempu ne’ebá. Durante periódu tranzisaun, iha Jullu 2001 Austrália no Administrasaun Tranzitória Nasoens Unidas iha Timor-Leste [UNTAET] asina akordu ida hodi fahe rekursu sira iha Tasi Timor. Akordu ne’e pretende fó direitu ba Austrália ba rekursu sira ne’ebé nia luan to’o Timor Trough, besik 50 millas naútikas husi Timor-Leste nia tasi-ibun – dook liu kedas husi saida mak Austrália iha direitu tuir lei internasional se dada liña klaran ida, liu husi ekidistânsia / dalan sirkumstânsia relevante.
Iha Marsu 2002, fulan rua molok restaura fali Timor-Leste nia independênsia, Austrália hasés-aan tiha husi jurisdisaun ba fronteira marítima husi Tribunal Internasional ba Justisa no Tribunal Internasional ba Lei Tasi nian. Ida ne’e signifika katak se la bele hetan akordu ida ho Austrália, nasaun foun Timor-Leste la bele husu ba tribunal internasional ida, atu desidi fronteira ekitativa iha Tasi Timor mak iha ne’ebé tuir lei internasional.
Nasaun foun Timor-Leste asina Tratadu Tasi Timor ho Austrália iha nia loron dahuluk ba nia independênsia, 20 Maiu 2002.
Austrália nia alegada espionajen no hadau dokumentu sira Timor-Leste nian.
Tuir mai Austrália no Timor-Leste negosia tan tratadu seluk hodi defini termu ba fahe rekursu no kontrola regulamentu iha Área Konjunta ba Dezenvolvimentu Petrolíferu no iha kampu Greater Sunrise ne’ebé luan to’o bee ne’ebé Austrália dehan ninian tuir teoria plataforma kontinental tempu uluk nian. Entre 2004 no 2006 Timor-Leste no Austrália negosia termu sira ba Determinadus Ajusted Marítimu iha Tasi Timor [CMATS] no Akordu entre Governu Repúblika Demokrátika Timor-Leste no Governu Austrália kona ba Unitizasaun ba Kampu Sunrise no Troubador (Akordu Unitizasaun).
Hafoin hetan tiha evidênsia ba Austrália nia operasaun espionajen ida durante negosiasaun ba CMATS, Timor-Leste dezafia CMATS nia validade no Tratadu Tasi Timor ne’ebé mak troka ona iha Tribunal Arbitrajen Permanente.
Iha 3 Dezembru 2013, Austrália nia ofisial ba seguransa intelijênsia sira hadau Timor-Leste nia dokumentu no dadus husi Timor-Leste nia advogadu ida, inklui dokumentu legal kona ba arbitrajen ne’ebé hahú ona entre Estadu rua ne’e. Governu Austrália lakohi fó fila fali dokumentu hirak ne’e. Timor-Leste hahú prosesu iha Tribunal Internasional ba Justisa hodi buka deklarasun ida katak asaltu no hadau material hirak ne’e ilegal.
Iha Marsu 2014, Tribunal Internasional ba Justisa hatún desizaun provizóriu ne’ebé liu kedas husi saida mak Timor-Leste hakarak no haruka Austrália atu la bele interfere iha komunikasaun entre Timor-Leste nia Governu no nia konselleiru legal sira. Austrália husi ne’e kedas rekoñese nesesidade ba Estadu sira, atu respeita konfidensialidade ba komunikasaun entre Estadu no sira nia konselleiru legal sira.
Iha Setembru 2014, Timor-Leste no Austrália konkorda atu adia lai arbitrajen espionajen no kazu hadau dokumentu durante fulan neen hodi atinji rezolusaun amigável ida ba sira nia disputa. Sira la atinji akordu ida iha tempu ne’ebá. Bainhira Timor-Leste buka atu envolve Austrália iha negosiasaun ne’ebé estruturadu ba fronteira marítima permanente, Austrália hatudu nia falta de vontade hodi koalia kona ba kestaun fronteira marítima permanente.
Iha Maiu 2015, tinan ida liu tiha husi asaltu ba Timor-Leste nia gabinete legal nian, Austrália fó fila fali dokumentu ho dadus hirak ne’ebé sira hadau. Ho tiha rezultadu pozitivu ne’e, Timor-Leste hapara tiha prosesu hadau dokumentu iha Tribunal Internasional ba Justisa.

Iha audensia iha Tribunal Internasional ba Justisa in Haia entre Timor-Leste no Austrália, Fonte: Nasoens Unidas